Το Σκάλισμα της Κολοκύθας: Η ιστορία του Halloween

Ένα σύντομο ταξίδι στην ιστορία του Halloween, μιας γιορτής που έχει επηρεάσει τον κόσμο εδώ και χιλιάδες χρόνια, από την εκπομπή Nocturnal Ideas.

Για τους αρχαίους Κέλτες -όπως και σε όλους τους παγανιστές- οι περίοδοι μετάβασης από εποχή σε εποχή ήταν εξαιρετικά σημαντικές, καθώς αυτές συνυφαίνονταν με τις καλλιέργειες και το φαγητό τους. Γι’ αυτό, είχαν διάφορες γιορτές αφιερωμένες στη φύση και αυτά που προσφέρει και, φυσικά, στους θεούς τους.

Μια απ’ αυτές τις γιορτές ήταν το Samhain (Σάουιν). Η συγκεκριμένη γιορτή έπεφτε 31 Οκτώβρη – 2 Νοέμβρη και θεωρείται η πρωτοχρονιά των Κελτών και πολλών μοντέρνων παγανιστών. Όντας κοντά στην Τρίτη και τελευταία συγκομιδή, το Σάουιν συμβόλιζε τον θάνατο της φύσης και το πέρασμα από το καλοκαίρι σε μια πιο κρύα, σκοτεινή και δύσκολη εποχή. Γι’ αυτό ήταν και η κατάλληλη περίοδος να θυμηθούν οι άνθρωποι τους νεκρούς – και να τους τιμήσουν.

Πιστευόταν ότι το Σάουιν, το «πέπλο» που χωρίζει τους θνητούς από τον άλλο κόσμο, τον κόσμο των νεκρών, των νεραϊδών και πολλών άλλων πλασμάτων, σηκωνόταν. Έτσι, ήταν πολύ εύκολο να περάσουν στον δικό μας κόσμο και αντιστρόφως, να περάσουμε εμείς στον δικό τους κόσμο.

Άνθρωποι μεταμφιέζονταν σε «τέρατα» για να προστατευτούν απ’ τα κακά πνεύματα και να τα ξεγελάσουν ότι είναι σαν και αυτά. Ανάβανε φωτιές και μαζεύονταν όλοι μαζί να τιμήσουν τους θεούς τους. Προσέφεραν θυσίες από κόκκαλα ζώων και σιτηρά, ως ευχαριστώ για τις καλλιέργειές τους και με την ελπίδα ότι οι θεοί θα τους ευλογήσουν με εύκολο χειμώνα. Ταυτόχρονα, άφηναν ψωμί και ποτό για τους δικούς τους νεκρούς συγγενείς.

Η πολύ σημαντική αυτή γιορτή, σε συνδυασμό με άλλες αρχαίες ρωμαϊκές γιορτές παρόμοιου χαρακτήρα, αποτελούν τις ρίζες του σημερινού μας «Χάλοουιν».

Όταν, πολύ αργότερα, ο Χριστιανισμός είχε κυριαρχήσει στην Ευρώπη, είχε στόχο να εξαφανίσει όλους τους αρχαίους θεούς, και αντικαθιστούσε παγανιστικές γιορτές και παραδόσεις με άλλες χριστιανικές. Στην αντικατάστασή τους όμως αυτή, πολλές γιορτές διατηρούσαν όλους τους τρόπους εορτασμού και τα έθιμά τους, παρόλο που τώρα αφορούσαν έναν και μοναδικό Θεό. Μία απ’ αυτές τις γιορτές ήταν και το Σάουιν.

Καθώς οι ίδιοι οι χριστιανοί είχαν πολλές μέρες αφιερωμένες στην τίμηση των νεκρών, δεν ήταν δύσκολο να γίνει μια τέτοια αλλαγή. Τον 9^ο αιώνα, η 1^η Νοέμβρη καθιερώθηκε η Ημέρα των Αγίων Πάντων. Μια μέρα όπου οι άνθρωποι θα τιμούσαν τους Αγίους που έχουν μαρτυρήσει. Η αμέσως επόμενη μέρα, 2 Νοέμβρη, αφιερώθηκε στην τίμηση όλων των χαμένων ψυχών, ειδικά αυτών στο καθαρτήριο.

Έτσι, η περίοδος του Samhain αφορά χριστιανικά «πιστεύω» τώρα. Το γεγονός αυτό εμπλουτίζει τους τρόπους εορτασμού της.

Ημέρα των Αγίων Πάντων: All Saints’ Day/All Hallows Day.
31 Οκτώβρη: Παραμονή των Αγίων Πάντων, All Hallows Eve, Hallowe’en, Halloween.
All Hallows Eve, All Hallows Day, All Souls’ Day: All Hallowtide/Hallowmas

Προς το τέλος του μεσαίωνα, τα έθιμα της γιορτής είχαν εξελιχθεί. Από παντού ακούγονταν καμπάνες για τους νεκρούς, άνθρωποι άφηναν φαγητό και λουλούδια στους τάφους και ντύνονταν σαν Άγιοι. Έχουμε την εμφάνιση των μαγισσών, που έχουν παραμείνει απ’ τα κύρια κόνσεπτ του Χάλοουιν. Έχουμε το Danse Macabre, τον χορό μεταξύ ζωντανών και πεθαμένων, που θυμίζει στους ανθρώπους ότι όλοι είναι ίσοι στον θάνατο.

Τον 14^ο αιώνα, έχουμε ομάδες (κυρίως παιδιών) να πηγαίνουν από πόρτα σε πόρτα και να ζητάνε φαγητό. Οι άνθρωποι τους έδιναν Soul Cakes (ψωμάκια) με αντάλλαγμα αυτοί να πουν μια προσευχή για τους νεκρούς του σπιτιού και να ευλογήσουν το σπίτι. Πολλές φορές ζητούσαν και λεφτά για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Το φαινόμενο αυτό λεγόταν “souling” που μας θυμίζει όχι μόνο το σημερινό trick or treating, αλλά και τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα, και κράτησε στην Αγγλία μέχρι τον 20^ο αιώνα. Σημαντικό να αναφερθεί είναι το γεγονός ότι καθώς τα παιδιά αυτά πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα, κουβαλούσαν φαναράκια που είχαν φτιάξει τα ίδια, από γογγύλια.

Μια άλλη παράδοση που έχει συνδεθεί με το Χάλοουιν στην Αγγλία και μας θυμίζει εμάς τους αρχαίους, είναι η μεγάλη φωτιά (bonfire) που παίρνει μέρος στις 5 Νοέμβρη, εξαιτίας ενός συγκεκριμένου Guy Fawkes που ήθελε να βάλει τέλος στην προτεσταντική Εκκλησία.

Χρόνια αργότερα, έχουμε ένα κρίσιμο ορόσημο στην ιστορία του Χάλοουιν, και αυτό που βοήθησε στο να μείνει τόσο σημαντικό μέχρι και σήμερα: Την εγκατάσταση στην Αμερική.

Αρχικά, το Χάλοουιν είχε φτάσει εκεί από τους χριστιανούς (όχι τους πουριτανούς, που δεν το γιόρταζαν) τον 17^ο αιώνα, αλλά πήρε την αναγνώρισή του τον 19^ο, με τη μετανάστευση πολλών ιρλανδών και σκωτσέζων. Οι συγκεκριμένοι έφεραν, μαζί με την αγάπη τους για την γιορτή, και όλα τα έθιμά τους. Ένα απ’ αυτά τα έθιμα ήταν να σκαλίζουν πρόσωπα σε γογγύλια και ραπανάκια και να τα χρησιμοποιούν ως φαναράκια έξω απ’ τα σπίτια τους, πιθανώς για να τρομάξουν και να απομακρύνουν τα κακά πνεύματα. Όταν όμως πήγαν στην Αμερική, συνειδητοποίησαν ότι υπήρχε μια γενική αφθονία κολοκυθών, τις οποίες οι Αμερικανοί σκάλιζαν από παλιά, ως μια φθινοπωρινή δραστηριότητα. Και τα γογγύλια γίναν κολοκύθες, οι γνωστοί Jack o’ lanterns, το μεγάλο έμβλημα του Χάλοουιν.

Jack o’ lantern: Jack of the lantern, ο Τζακ που κουβαλάει φανάρι. Ένα παλιό ιρλανδικό παραμύθι με τον χαρακτήρα Stingy Jack (βλ. εκπομπή για λεπτομέρειες).

Την ίδια περίοδο (1820+) γεννιούνται και άλλα σημαντικά σύμβολα της περιόδου μέσω της λογοτεχνίας. Όλοι οι μεγάλοι συγγραφείς τις βικτωριανής περιόδου βρίσκονται εδώ, και μας γεμίζουν τη φαντασία με την ανατριχιαστική περιγραφή τους. Οι περισσότεροι από μας γνωρίζουμε όλα τα κλασικά «τέρατα» τα οποία είναι οι μεγαλύτερες πηγές έμπνευσης μέχρι τώρα, όπως το τέρας του Φράνκενσταϊν, τα (γυναικεία) φαντάσματα, τις αράχνες, τα κοράκια, τον Δράκουλα και πολλά άλλα, τα οποία αργότερα έγιναν και ταινίες.

Ο κόσμος (και ειδικά τα παιδιά) άρχισε να μεταμφιέζεται για άλλη μια φορά με τρομακτικές ενδυμασίες.

Πώς όμως ήρθε το Trick or Treating στο προσκήνιο;

Μέχρι το 1930, υπήρχε το λεγόμενο ‘guising’ που ήταν παρόμοιο με το ‘souling’ του μεσαίωνα. Παιδιά πήγαιναν ντυμένα από πόρτα σε πόρτα και ζητούσαν φαΐ και χρήματα, με αντάλλαγμα τις προσευχές τους. Εάν κάποιος δεν τους προσέφερε τίποτα, τότε έπρεπε να περιμένει κακοτυχία στο σπιτικό του, και κατάρες από τα πνεύματα. Επειδή όμως το Χάλοουιν ήταν και mischief night (νύχτα της σκανδαλιάς), και επειδή τα μικρά παιδιά δεν μπορούσαν να περιμένουν τα πνεύματα, πολλές φορές έφερναν την καταστροφή από μόνα τους.

Όταν οι αθώες φάρσες κατέληξαν σε πολλούς βανδαλισμούς, καταστροφές και ατυχήματα, η κυβέρνηση αποφάσισε να βάλει τέλος σε όλο αυτό αποσπώντας τα παιδιά από την αταξία με… γλυκά.

Από δω και πέρα, όσοι δέχονται επίσκεψη από παιδιά τη νύχτα της 31 Οκτώβρη, ακούνε τη φράση “Trick or Treat?” («Φάρσα ή Κέρασμα;») και πρέπει να τους μοιράσουν γλυκά και ζαχαρωτά αν θέλουν να έχουν μια ήσυχη νύχτα.

Σιγά-σιγά, το Χάλοουιν επεκτείνει τους ιστούς του χάρη στην μουσική και την τηλεόραση. Οι πρώτες ταινίες τρόμου κυκλοφορούν, και πολλά τραγούδια που μιλάνε για τέρατα και τους απέθαντους. Αυτό συνέβαλε στην αναγνώριση της γιορτής από ένα ευρύτερο κοινό και την ένταξή της στις ετήσιες δραστηριότητες των οικογενειών.

Μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, όπου και υπήρχε έλλειψη ζάχαρης, ο εορτασμός του Χάλοουιν απογειώθηκε και διαμορφώθηκε η γιορτή όπως την ξέρουμε σήμερα. Τώρα πια δεν έχει να κάνει τόσο με θρησκεία, είτε αυτή είναι παγανιστική είτε χριστιανική, παρόλο που γίνονται κάποιες χριστιανικές συναθροίσεις.

Το 1978, ο σκηνοθέτης Τζον Κάρπεντερ, κάνει τη πρώτη ταινία τρόμου με θέμα το Χάλοουιν, αφού συνειδητοποίησε ότι οι ταινίες με θέμα το Χάλοουιν αναφέρονταν, μέχρι στιγμής, σε παιδιά. Έτσι, με ένα franchise 10 ταινιών διέδωσε την ιδέα ότι το Χάλοουιν είναι μια γιορτή που πρέπει να χαίρονται και οι ενήλικες.

Στην Αμερική, από τα τέλη Σεπτέμβρη βλέπει κανείς σπίτια διακοσμημένα με σκελετούς, ιστούς, τάφους, κολοκύθες, φαντάσματα κ.λπ. Γίνονται εκδηλώσεις, διαγωνισμοί, παιχνίδια, ταξίδια, άπειρα πάρτυ, επισκέψεις σε στοιχειωμένα σπίτια, ενώ κόσμος κυκλοφορεί έξω με (τρομακτικές, κυρίως) ενδυμασίες, τώρα πια επηρεασμένες αρκετά από την ποπ κουλτούρα (χωρίς να έχουμε έλλειψη του κλασικού βαμπίρ-μάγισσα-φάντασμα-ζόμπι).

Δεν είναι τυχαίο που το Χάλοουιν αποτελεί τη δεύτερη πιο εμπορική γιορτή στην Αμερική (μετά τα Χριστούγεννα), καθώς εκτιμάται ότι ξοδεύονται περίπου 8.6 δισ. δολάρια κάθε χρόνο αυτή την περίοδο.

Όπως βλέπουμε, οι Αμερικανοί αγαπούν πολύ αυτή τη γιορτή (Άνοκα, Μινεσότα: Η αυτοκαλούμενη πρωτεύουσα του Χάλοουιν) και δεν φαίνεται να την αποχωριστούν σύντομα. Τι γίνεται με τον υπόλοιπο κόσμο όμως;

Με εξαίρεση το Dia De Los Muertos στη Λατινική Αμερική, το Walpurgisnacht στη Γερμανία και τη Σκανδιναβία, το Yue Lan στο Χονγκ Κονγκ, γιορτές που μοιάζουν αρκετά με το Χάλοουιν (αλλά όχι ίδιες!!!), μόνο η Αμερική και η Αγγλία φαίνεται να αναγνωρίζουν και να γιορτάζουν το Χάλοουιν. Και οι Αυστραλοί φυσικά, απλά εκείνοι τον Μάιο.

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται εξάπλωση του Χάλοουιν στην Ευρώπη, όμως με αποκλειστικά εμπορικούς σκοπούς. Οι επιχειρήσεις χρησιμοποιούν το μυστήριο της γιορτής και βγάζουν προϊόντα Χάλοουιν όλο και περισσότερο κάθε χρόνο.

Πολλοί όμως το βλέπουν αυτό ως εμπορευματοποίηση της γιορτής και «αμερικανοποίηση» της χώρας τους, οπότε προτιμούν να συνεχίσουν με τις δικές τους τελετές τίμησης των νεκρών.

Το ίδιο έχει συμβεί και στη χώρα μας, τουλάχιστον την τελευταία 7ετία. Βέβαια, η Ελλάδα έχει τις Απόκριες και τα Χριστούγεννα, οπότε δεν της λείπει τόσο μια τέτοια γιορτή. Παρ’ όλα αυτά, η τρέλα του Χάλοουιν δεν είναι ξένη στη χώρα μας.

Αυτή είναι μια απλή περίληψη μιας μεγάλης ιστορίας.

Εάν θέλετε να ακούσετε λίγες παραπάνω λεπτομέρειες, τσεκάρετε την εκπομπή Nocturnal Ideas: A Halloween Tribute στο Mixcloud (StellaSt) καθώς και το παρακάτω ντοκιμαντέρ: https://www.youtube.com/watch?v=-kxdGLpxIsU

Είτε είστε φαν του Χάλοουιν είτε όχι, ποτέ δεν βλάπτει να ξέρουμε την ιστορία ενός φαινομένου. Ούτε βλάπτει να κάτσουμε λίγο με τον εαυτό μας και να σκεφτούμε όλα τα καλά του προηγούμενου χρόνου, να θαυμάσουμε τη φύση και να θυμηθούμε αγαπημένους που μας έχουν αφήσει.

Σας αφήνω να κάνετε μαραθώνιο τρομακτικών ταινιών – μιας και δε μπορούμε να πάμε σε πάρτυ.

Απλά θυμηθείτε, αν ανάψετε κεριά σήμερα, μη τα σβήσετε μέχρι το πρωί…

Ακούτε την εκπομπή Nocturnal Ideas
κάθε Τρίτη στις 12:00 - 14:00

Ακούστε την εκπομπή εδώ: